SIRTA AANEY KUU SHEEGI DOONIN ISBITAALLADA

Qeybta 6aad

25. Hubso waqtiga soo laabashada:
Inta aadan isbitaalka ka bixin waxaad si fiican meel ugu qorataa maalinta soo laabashadaada iyo cidi aad la kulmi laheyd ama ku daryeeli laheyd, sidoo kale waxaad hubsataa inta ballantaas ka horreysa wixi macluumaad aad u baahato cidi aad kala xariiri laheyd. Istiraatiijiyada ugu muhiimsan isbitaallada waa inay iska ilaaliyaan inaad mar labaad xanuunki laguu seexiyo isbitaalka, weliba waqti yar kaddib marka lagaa soo saaro.

26. Dulqaad muuji:
Qolalka gargaarka koowaad ama deg degga ah loogu talagalay waxaa dhacda in bukaanadu ku dhibtoodaan oo waqti dheer ku jiraan iyagoo dareensan inaan shaqo loo heyn ama la qaabilin, waxa lagaa doonayo inaad ogaato waa in halkaas bukaannadu inta badan ku qaataan waqti aan loo baahneyn oo gaaraya ugu yaraan 20 daqiiqo, ka hor inta aan wax loo qaban ama go'aan laga gaarin xaaladooda, sidaa awgeed dulqaad sameey.

27. Xiliyada qaar lama ilaawi karo:
Waxaa soo mara isbitaallada waqtiyo adag ama bukaanno xaalado la garan waayay ama aad u daran la keeno, mararka qaar waxaa dhacda in bukaan dadaal dheer lo galay badbaadintiisa, oo ay isugu tageen shaqaalaha ugu badan, haddane la badbaadin waayo.

Xigasho: MICHELLE CROUCH  
                RD

Dhammaad

SIRTA AANEY KUU SHEEGI DOONIN ISBITAALLADA

Qeybta 5aad:

21. Cabitaan qalliinka ka hor:

Sida caadiga aheyd isbitaalladu waxa ay bukaanka u sheegaan inaanu waxna cabin waxna cunin wixi ka dambeeya saq dhexe habeenka ka horreeya maalinta qalliinka lagu sameynayo bukaanka, taasoo micnaheedu yahay in bukaannada ay soo wajahi karto oon, baahi iyo xasillooni la'aan, si gaar ah bukaannada qalliinkoodu dhacayo galabki. Sida ay dhawaan caddeeyeen ururka Americal Society of Anesthesiologists: Cuntooyinka la dubay iyo dufanka leh ma cuni karo bukaanka 8 saacadood ka hor qalliinka, noocyada kale ee raashinkana ma loo oggola 6 saacadood ka hor qalliinka. Cabitaanka biyaha, qudrad la shiiday oo aney ku jirin miraha dhexda, waa uu qaadan karaan bukaanka ilaa 2 saacadood ka hor xilliga qalliinka.

22. Nasiinada badan ma caawiso biskoosashada:

Bukaanka haddii aaney jirin sabab caafimaad oo dhaqdhaqaaqa loogu diiday waxaa lagama maarmaan ah inuu dhaqdhaqaaq sameeyo, sidaa awgeed sariirta ka kac, soco oo kafateeriayda tag, daarada soo socsoco, bannaankana tag, si aad uga fogaato in dhiigaadu sameeyo xinjir. Sida uu sheegayo Dr. Roy Benaroch, diraasad la sameeyay ayaa sheegeysa in dadka waayeelka ah ee bukaan jiifka ah, haddii ay dhaqsi socdaan isbitaalka gudihiisa ay yareeneyso saacadaha uu sii jiifi lahaa isbitaalka.

23. Diiwaangasho talooyinka:

Diraasado la sameeyay ayaa caddeynaya in bukaannadu halmaamaan 40 ilaa 80% waxa dhakhaatiirta iyo kalkaaliyaashu u sheegaan, xataa haddii ay madaxa u ruxayaan marka wax loo sheegayo. Qofka kula joogo hakuu qoro, ama dhakhtarka weydii: 'makaa duuban karaa macluumadan?'. Waqtiga aad ugu baahida badan tahay inaad keydsatid macluumaadka waa xilliga dhakhtarka lagaa saarayo, markaas oo aad heleysid warbixinno la xariirta habka aad dawada u qaadaneysid iyo booqashada xigta.

24. Dalbo nuqul warbixinnadaada caafimaad:

Nuqullo ka qaado warbixinnada sheybaarka, sawirrada ama raajada iyo wixi la mid ah, iyo weliba dukumiintiga bixitaanka iyo haddii qalliin laguugu sameeyay warbixintiisa, inta aadan isbitaalka ka bixin.

25. Codso hurdo raaxo badan:

Haddii xaaladaadu hagaagsantahay waxaad dhakhtarka ka codsan kartaa inaan hurdada lagaa qasin ama kalkaaliyaashu kuu kicin hubinta astaamaha caafimaad ee muhiimka ah (vital signs) iwm, saacado kooban sida; saqda dhexe ilaa aroorti 6:00 am, dhakhtarku waxa uu amri karaa kalkaaliyaasha in laguu fuliyo codsigaada, taasoo kuu suuragelineysa inaad heshid hurdo aan lagaa qasin, waase haddii aad deggentahay qol keligaa gaar kuu ah.

Xigasho: MICHELLE CROUCH  
                RD

La Soco Qeybta 6aad

SIRTA AANEY KUU SHEEGI DOONIN ISBITAALLADA

Qeybta 4aad:

16. Haddii Lagu Seexiyo, wax qor:
Marka laguu xaqiijiyo inaad jiif tahay oo aad seexaneysid isbitaalka waxaad diyaarsataa buug iyo qalin. Waa dabeecad lagu yaqaan isbitaallada in marki uu bukaan seexdo uu jahawareer la kulmo, marka haddiiba aad ogaal leedahay waxaad qorataa dhakhaatiirta kuu timid ee ku baartay, taariikhaha ay  kuu yimaadeen, iyo warbixinnada caafimaadkaada la xariira oo ay ku siiyeen. Sidoo kale waxaad sii diyaarsataa su'aalaha aad dooneysid inaad weydiisid dhakhaatiirta ee caafimaadkaada khuseeya. Nidaamkan waxa uu si gaar ah kuu anfacayaa marka laguugu soo dallaco lacagta isbitaalka oo laga yaabo inay ku qorantahay dhakhaatiir talo weydiin loogu yeeray oo caafimaadkaada ka talo bixinayay.

17. Keenso waxyaabaha aad uga baahantahay suuliga:
Musqulaha isbitaallada intooda badan waa meel aan habbooneyn, haddii aad ubaahantahay shampoo, saabuun iyo shanle waa inaad gurigaada kala timaadaa kuwo nadiif ah, waayo haddii xataa aad ka heshid isbitaalka alaabahaas waa kuwo la isticmaalay oo waxtar laheyn.

18. Barkimo raaxo leh:
Haddii aad u baahantahay barkin aad ku raaxeysatid ama dhowr barkimood, ku talagal inaad xaafadaada kala timaadid tiradaad doontid, waayo isbitaalladu ma lahan tiro ku filan bukaannada, ama heerka raaxada uu filanayo bukaanka.

19. Cuntada Isbitaallada waad ku xanuunsan kartaa:
Inta badan wax xariir ah malahan qeybta cuntada iyo farmashiga, sidaa daraadeed cuntada laguu keenayo ma ahan mid xaaladaada caafimaad loogu talagalay. Markasta weydii dhakhtarkaada haddii ay jiraan cuntooyin aan laguu oggoleyn. Haddii aad la xanuunsantahay xanuun u baahan cunto gaar ah, waxaa xasuusnaataa in cunto kuu gaar ah laguu soo diyaariyaa.

20. Jadwalka qalliimada:
Xilliyada ciidaha ama fasaxa todobaadka waxaa inta badan isbitaallada ka howlgala dhakhaatiir aan khibrad badan laheyn, kalkaaliyaal aan waaya arag aheyn iyo shaqaale yar. Baaritaannada waa weyn ee sheybaarka waxaa suuragal ah inaan laheli karin. Sidaa awgeed haddii aad laheyd ballan in qalliin culus laguugu sameeyo ah oon deg deg aheyn, jadwalkaada ka dhig bilowga sitimaanka, markaas waxaa laga yaabaa inaadan sii jiifin isbitaalka ilaa fasaxa usbuuca inta laga gaarayo.

Xigasho: MICHELLE CROUCH  
                RD

La Soco Qeybta 5aad

SIRTA AANEY KUU SHEEGI DOONIN ISBITAALLADA

Qeybta 3aad:

11. Isbitaalladu waxa ay garab taaganyihiin Dhakhaatiirta:
Isbitaalladu waxa ay dhiirigeliyaan in dhakhtarku ahaado mid faraxsan. Dhakhaatiirtu waxa ay soo jiitaan bukaannada lacagta uu ka helayo isbitaalka. Haddii bukaan uu ka soo cawdo dhakhtar ama ay sare u kacdo heerka taya xumida daweynta dhakhtarka, isbitaalka waxa uu garab istaagaa dhakhtarka.

12. Isbishaaliistayaashu waxa ay xoojiyaan lacagta biilka:
Dhakhaatiirta aan tababarka sare heysan waxa ay markasta u yeeraan isbishaaliistayaasha si ay ula tashadaan, bukaankana u wada caawiyaan. Haddii isbishaaliistayaasha ay maalin kasta ku baaraan ama fiisito ku mariyaan, waxa ay ka go'antahay lacagta laguugu soo dallici doono. Sidaa awgeed weydii booqashadan maalinlaha ah inay daruuri tahay iyo inkale.

13. Weydii sidi aad dhakhsi u biskoon laheyd:
Maadaama isbitaalka jiifkiisa maalin kasta uu kharash kugu socdo, habka ugu fudud ee lagu yareyn karo lacagahaas waa inaad ka fakartaa hab aad dhaqsi ugu bugsan karto ama soo dedejinayo in lagaa saaro isbitaalka.

14. Iska hubi biilka laguugu soo dallacay:
Tirakoob la sameeyay ayaa muujinaya in tobanki isbitaalba sideed ay soo dallacaan biil khaldan, sidaa awgeed iska hubi biil laguugu soo dallacay. Waxaa suuragal ah inaad ku aragtid dawo aadan qaada, ama dawo maalmo ka hor lagaa joojiyay in xisaabteedi iska socotay. Xisaabta warqadda ku qoran waa bilow lee, ee  wada xaajood sameey si lagaaga dhimo inti macquul ah (20%, 30%, ama 50%).

15. Baaritaannada dheeriga ah:
Baaritaan la sameeyay ayaa caddeynaya in 15% ilaa 30% baaritaannada iyo dawooyinka bukaanka la siiyo ay yihiin kuwa aan aheyn lagamamaarmaan. Qeyb ahaan waxaa codsaday bukaanka ama dadka la socda, ama waxaa loo sameeyaa si looga fogaado in khalad xaga daweynta ah. Sidaa awgeed dhakhtarkaada marka uu dalbanayo baaritaanno weydii sababta loo diray baaritaanka iyo waxa uu ka raadinayo, iyo waxa iska bedeli karo daryeelkaada haddii aad diidid.

Xigasho: MICHELLE CROUCH  
                RD

La soco Qeybta 4aad

SIRTA AANEY KUU SHEEGI DOONIN ISBITAALLADA

Qeybta 2aad:

6. Kalkaaliyaasha waa la cadaadiyaa:
Isbitaalada inta badan waxay ku qasbaan kalkaaliyaasha inay u shaqeeyaan bukaanno ka badan inta ay awoodaan, haddana iyadoo ay sidaa tahay ayaa diraasado la sameeyay waxa ay muujiyeen in marka kalkaaliyuhu masuul ka yahay tiro yar oo bukaanno ay ka dhalato natiijo fiican oo wax ku ool ah. Cilmi-baare Linda Aiken oo ka tirsan jaamacadda Pennsylvania waxay ogaatay in markasta oo kalkaaliyaha dusha loo saaro hal bukaan oo ka dheeri ah inta loogu talagalay ay sare u kaceyso 7% in inta dheeriga ay u dhawaadaan dhimasho.

7. Maamulayaashu waa jeeb weyn:
Maamulayaasha sarsare ee isbitaalada,  tusaale ahaan dalka mareykanka waxay qaataan kharash fara badan. Madaxda maamullada sare CEO loo yaqaan waxa ay sanadki uruursadaan sanadki adduun lacageed oo udhexeeya $400,000 ilaa $500,000, lacagahaasi kuma jiraan gunnooyinka iyo faa'iidoyinaka dheeriga ah.

8. Dhakhaatiirtu way daalanyihiin:
Haddii aad gudaha usii gashid habka shaqada dhakhaatiirta waxaad arkeysaa in dhakhaatiirta sarsare ee masuulka ka ah qeybaha ay ku qasbaan kuwa ka hooseeya inay shaqeeyaan waqtiyo dheeri ah ama qalliinka galaan muddo dheer, iyadoon isbedel ku imaan lacagaha ama gunnooyinka ay qaataan.

9. Adigoon ogeyn ayaa laguugu soo dallici karaa lacag dheeri ah:

Xataa haddii aad dooratay isbitaalka iyo dhakhtarka ku qali lahaa ama ku daweyn lahaa, ma jirto damaanad qaad in cid aan isaga aheyn ku daweynin. Waxaa dhici karta in howsha baxnaanintaada ay ka qeyb qaataan raajiiste (radiologist), suuxiye (anesthesiologist), Pathologist iyo xataa caawiyaasha dhakhtarka, dabadeedne - waa yaab! - laguugu soo dallaco lacag ka sareysa inti hore.

10. Weydii haddi lagu seexinayo:

Waxaa laga yaabaa inaad habeen dhan isbitaalka joogtid, balse si rasmi ah aan laguugu sheegin in lagu seexinayo, taa bedelkeeda isbitaalka, waxaa laga yaabaa inay kugu yiraahdaan: dusha ayaa lagaala soconayaa muddo ee halkaa tag. Si aad uga badbaado in waqti badan kharash dheeri ah laguugu soo dallaco weydii inaad jiif tahay iyo inkale.

Xigasho: MICHELLE CROUCH 
RD 

La soco Qeybta 3aad

SIRTA AANEY KUU SHEEGI DOONIN ISBITAALLADA

Qeybta 1aad:
1. Dooro isbitaal tababar bixiyo (teaching Hospital):
Marka laga hadlayo adeegyada caafimaadka sida qalliimada culus waxaa aad u sareeya adeeg ahaan iyo tayo ahaan isbitaallada lagu tababaro dhakhaatiirta, kuwaas oo safka hore kaga jira cilmi baarista caafimaadka. Ardayda baraneysa caafimaadka iyo dhakhaatiirta heerarka sare ee tababarrada maraya waxa ay si taxaddar leh u weydiiyaan bukaannada su'aalo ama wareystaan, taasoo keeneysa in isbedellada bukaanka xaaladdiisa ku imaanayo ilgooni ah lagu hayo, kana hortageyso inay dhacaan khaladaad. Isbitaallada tababarrada bixiya waxaa aad ugu yar dhibaatooyinka bukaanka uu ka qaado daryeel la'aanta, islamarkaana waxay leeyihiin natiijo ka wanaagsan kuwa kale.

2. Il gooni ah ku haay qeybta gargaarka degdegga ah:
Qaar ka mid ah isbitaallada, qeybta gargaarka degdegga ah malahan adeegyo fiican ama tayo leh, tiiyoo ay u dheertahay inay soo dallacaan kharash fara badan. Qeybahaas waxaad aadaa marki aad yara dareento xaalad aan cusleyn, balse xanuunada waaweyn waxaad raadisaa qeybaha leh trauma center, halkaas waxaa inta badan laga helaa isbishaalisteyaal.

3. Dhowr nadaafadda:
Jeermisku waxa uu ku noolyahay meel kasta, waana uu safri karaa. Xataa haddii dhakhtarkaadu gamcaha soo meydho waxaa laga yaabaa shaatiga cad ee uu gashanyahay darfihiisa inuu ku sido jeermis ka yimid qol kale oo uu bukaan jiifo. Sidaa awgeed dalbo inaad isticmaashid dareeraha jeermis dilka ama aalkolo, adigoo marinaya calaacalaha iyo cidiyaha hoostooda, albaabada meelaha laga qabto, musqulaha halka laga falaasho iwm. Gamcahaagana meydh ka hor cunta cunista ama diyaarinta.

4. Ku soo biir wadahadalka:
Kalkaaliyaha ka codso in bukaanka agtiisa uu idinku siiyo macluumaadka aad u baahantihiin ama la xariira bukaanka xaaladiisa, tani waxa ay ka fiicantahay inuu macluumaadka kugu siiyo miiska kalkaaliyaashi fariistaan, waxayna idinka caawineysaa inaad wada saxdaan wixi ka khaldan warbixinta la bixinayo.

5. Ha mashquulin kalkaaliyaha:
Diraasad la sameeyay ayaa tilmaantay in markasta oo ay badantahay mashquulinta kalkaaliyaha xilliga uu diyaarinayo dawada ay badantahay inuu khalad dhaco. (Halki mar waxa ay khatartu kor u kaceysaa 12%).

Xigasho: MICHELLE CROUCH (Readers digest)

La Soco Qeybta 2aad

Furayaasha Sirta Barbaarinta

Qeybta 4aad:

Marki la isku soo wada xooriyoo qaababkan ardayda waxa ay ku keeneysaa iyagoo heerar hoose marayaan inay u kale miirmaan ama ugu leexdaan takhasusyada ay berito baran lahaayeen, oo baaritaanno dheeri ah sameyn kara xilliyada fasaxa, teeda kale habki hore ee ardaygu martida ka ahaa waxtarkiisu wuu liitay, ardaygane waxaa saarnaa cadaadis weyn oo dhanka maskaxda ah, oo laga yaabo isagoon fahamsaneyn ujeedada laga leeyahay iyo waxa laga doonayo inuu isku dhibo inuu ama xifdiyo ama siyaabo kale adeegsado.

Marxaladda maanta dalku marayo markaan eegno waxbadan in laga qabtaa nidaamkan jahawareersan way adagtahay, dugsiyada waxbarashadane qiyaas ahaan 100% ayaan dhihi karaa waa kuwo gaar loo leeyahay, haddane sidaa oo ay tahay waxaan u hayaa talo haddii si fiican loogu fiirsado iyagane qiime weyn unoqoneyso ubadkeenane waxtareysa.

Talada aan u hayo marka hore inay ilaah uga baqaan carruurtaas oo ay masuuliyaddooda waxbarida gutaan, isdabamarinta iyo qishka ay sameynayaan iyagoo fiirsanaya shilimaad yarne iska joojiyaan. Marka xigta inay tijaabiyaan nidaamyadan aan kor ku soo xusay ama baariaan ka sameeyaan, dabadeedne qaabka barbaarinta ay maanta wadaan wax ka duwan na tusaan, iyaga dhexdoodana ku tartamaan. Shardi ma ahan inay waxkasto isku dayaan bilowgii, balse waxay sameyn karaan dugsi kastaahi sanad dugsiyeedkan hal qodob ha tijaabiyo, sanadka xigane natiijada ha soo uruuriyaan, dabadeedne iyaga dhexdooda hakala faa’iideystaan, oo qola kasta caqabadaha ay la kulantay kuwa kale ha u sheegto si wadada usoo gaabato, haddii intaa la helo waxaa hubanti ah in wax weyn isbedelayaan, waxaadna ogaataan dalka maanta waxa wax qaban karo waa inta gaar loo leeyahay, haddii rabitaan sax ah laga helo iyaga oo is jiidjiidkane iska daayaan waxay horseedi karaan in manhajka dugsiyada lagu soo celiyo wadadii toosneyd.

Gebagebadi bulshadeenu maskaxda ma beelin, weline waxaa ku jira aqoonyahanki shalay dalka hoggaamin jiray, waxaa kaloo ku soo kordhay aqoonyahan dhiig cusub wata oo qaarkood ku soo noolaaday ama wax kusoo bartay dadyow islaameed dhexdood, maskaxdaas dalkeenu leeyahay waxaan rajeynayaa inay dhaqaaqdo, oo aaney aamusnaan sida hadda socota, si aan u badbaadino hambadi ka hartay jiilka sii lumaya ee aan is ogeyn inuu lunsanyahay.

                                                                                                                                     Dhammaad

Furayaasha Sirta Barbaarinta

Qeybta 3aad:

Dhanka macalinka waxaa laga doonayaa inuu hoggaamiye u noqdo ardayda, tababaro isla markaana xalka keeno isagoo ardayga u diyaarinayo hal-abuurnimo. Macalinka waxaa laga doonayaa inuu ardayga meelaha uu u janjeero rabitaankiisa ogaado, soona saaro  waxa uu ku fiicanyahay ama kalsoonidiisa ku jirto. Iyadoo la adeegsanayo tiknoolajiyada casriga ah, macalinku waqti badan kuma qaadanayo cashar bixin, waxa uuse waqtiga ugu badan ku bixinayaa tababarka si gooni gooni ah iyo si wadar ahba, isagoo mar walba u sameynayo wax tartan gelinaya ama (challenge) cusub.

Macalinka waxa uu ardayga barayaa inuu isagu wax sameeyo iyadoo ay kormeerayaan dad khubaro ku ah qeybtaas lagu tababarayo ardayga. Waxa ay xaadirayaan koorsooyin tababar iyo shirar lagaga hadlayo arrinta ay ku tababaranayaan, iyagoo talooyin la wadaagayo macalimiintooda si toos ah ama internetka.

Dhanka dugsiga waxaa laga doonayaa inuusan kaalintiisa ku ekaan 45 daqiiqo ee ardayda xisada qaadanayaan ee waa inay sameeyo waqtiyo dheeri ah oo ardaydu howlo ama (activities) ku qabsan karaan dugsiga, xilliyda fasaxa waa inaan la xirin dugsiga, loona adeegsadaa tababarrada xirfadaha horumarinta aadanaha, isdhexgalka waalidiinta, macalimiinta iyo ardayda. Sidoo kale macalimiinta dugsiyada hoose dhigaya waa inay ardayda la sii joogaan labo ilaa seddex sano, si macalinku waxbadan uga barto ardayga, taasoo keeneysa in ardayga waxa uu ku fiicanyahay lagu sii jaheeyo.

Sidoo kale kharashyada ku baxa maamulka dugsiga waa in qeyb badan loo leexiyo barnaamijyada kobcinta, tababaridda iyo horumarinta ardayda khuseeya ee aan kor ku soo xusnay. Hab-dhismeedka dugsiayada waa inuu gacan ka geysanayo qaab caawinaya ardayga iyo macalinka inay si wada jir ah u qabtaan howlo ka baxsan tan waxbarashada sida: in loo adeegsado goob bixiso adeegyada bulshada u baahantahay, talooyin la siinayo reeraha iyo fasallo lagu qaato habka barbaarinta carruurta iwm.

Dhanka waalidka waa macalinka ugu weyn ee ardayga waxbara, sidaa daraadeed waxaa qasab ah inay jirto iska warqab iyo wada shaqeyn dhexmarta macalimiinta iyo waalidka, isla markaana uu jiro guddi waalidka ka socda oo ka qeyb qaata go’aannada iskuulka lagu horumarinayo. Sidoo kale waalidku waa inuu wax ka fahamsanyahay ujeeddooyinka iskuulka, qaabka ay macalimiintu ugu raja weynyihiin arday kasta iyo inuu ka caawiyo  waajibaadka guriga inta uu joogo.

Dhanka bulshada iyo degaanka uu dugsigu ku yaal: bulshada degen degaanka dugsiga waa inay ka qeyb qaataan horumarinta dugsiga, waxayna isugu jiri karaan ganacsato, aqoonyahanno, masuuliyiin dawladeed, ururrada bulsha iwm. Wada shaqeyntaas waxa ay keeneysaa in ardayga iyo macalinka waxa ay qabanayaan qeybo ka mid ah ku sameeyaan meel ka baxsan dugsiga oo degaanku leeyahay, natiijada ka soo baxdane bulshada loo soo bandhigo, mararka qaar haddii loo baahdo bulshada qeyb ka mid ah inay ardayda siiyaan casharro xirfadooda la xariirta, kuna soo tababartaan goobahooda shaqo, baritone shaqo laga siin karo haddii loo arko inay sare u qaadeyso xirfadiisa.

La Soco Qeybta 4aad

Furayaasha Sirta Barbaarinta

Qeybta 2aad:

Iminka waxaan rabaa inaan gunta u galo dhowr qodobo aan u arkay inay gacan ka geysaneyso dhisidda jiil wacyi aqooneed leh oo dalku beri yeesho, waxa ayna xoogga saareysaa qaabka xariirka ardayga, waxa uu baranayo, macalinka, dugsiga, waalidka iyo degaanka uu ku yaal dugsiga, waxaana ka bilaabayaa qeybta khuseysa ardayga.

Casharrada uu qaadanayo ardayga waa inaaney ku koobnaan qaabki qadiimiga ahaa ee ardayga fasalka intuu fariisto dabadeedne uu qaato cashar 45 daqiiqo macalinka uun hoggaaminayo, ee waa inay casharradu noqdaan mararka qaar buugga tixraaca wax ka sarreeya. Tusaale ahaan maaddooyinka qaar sida sayniska; ardayda waxaa la siinayaa mowduuc, dabadeedne muddo ayaa loo qabanayaa, waxa ay ka soo sameynayaan baaris, tijaabooyin toos ah iyo doodo, gunaanadkine waxa ay ka diyaarinayaan qoraal diyaarsan, dabadeed waxaa loo ballaminayaa dad ku takhasusay waxa ay tijaabada ku sameeyeen (tusaale: Kimistariga), waxa ayna yeelanayaan dood furan oo waxa ay sameeyeen ku saabsan, si aqoonta ay soo heleen iyadoo cilmiyeysan maskaxdooda ugu dhagto.

Kuma eka maaddooyinka sayniska ah ee maaddo kasta meeshi looga baahdo ayaa qaabkan lagu sameyn karaa, tusaale kale; maaddada taariikhda: ardaydu waxa ay soo uruurinayaan taariikhda magaalada ay ku noolyihiin ama shakhsiyaad caan ah oo aan manhajka ku jirin, dabadeedne iyagoo isticmaalaya internet, buugaag ama wareysiyo toos ah oo ay la yeeshaan dadka aqoonta u leh, waxa ay ugu dambeynti ka sameynayaan qoraal diyaarsan.

Waxaa kaloo hababkan casriga ah ka mid ah in la sameeyo koox ka kooban macalimiin tababarayaal ah oo ardayda barayo habka wada-shaqeynta, xallinta khilaafaadka, maareynta isu imaatinnada iwm, dabadeedne koox kastaahi la siinayo waajib ay soo xallineyso. Nidaamyada la adeegsan karo oo ardayda la barayo marka hore waxaa ka mid ah: the six hats ama lixda koofiyadood waxa loo yaqaan, iyadoo koox kastaahi ka koobnaaneyso ugu yaraa shan ugu badnaane toban, dabadeedne qof kastaahi uu matalayo kaalin muhiim ah. Nidaamkan marka ay fahmaan ayay ku shaqeynayaan, waxayna faa’iidada tababarkan ardayga u suura galineysaa inuu u adeegsado xaafadiisa, reerkiisa iyo asaxaabtiisa haddii uu la kulmo arrin u baahan xallin, taasoo ka dhigeysa inuu waddanka helo jiil si cilmiyeysan wax u xallin kara waxna hoggaamin kara.

Waalidka carruurtan dhalay iyo dadka masuulka ka ah waxa ay u suuragelineysaa inay qiimeyn ku sameeyaan  ardayda, iyagoo baaraya meelaha uu ku xoogganyahay arday kasta iyo halka uu ku liito. Waalidiinta, macalimiinta iyo ardaydaba waxa ay si hoose u qiyaasi karayaan ardayga iyo horumarka uu sameynayo maalinba maalinta ka dambeysa iyo inaanu ku dhicin khaladaadki ay horay ugu dhaceen, islamarkaana sare u qaado heerka iskoorkiisa marba marka ka dambeysa. Waxaa jirta in berigii hore ardayga meelaha uu ku liito la oran jiray xoogga ha saaro, balse habkaas inuu khaldanaa ayaa la xaqiijiyay, meelaha uu ku fiicanyahay inuu sii xoojiyo, meelaha uu ku liitane yara kabo, habkaas ayaa iminka aad loo daneeyaa. Tusaale ahaan: arday ayaa waxa uu ku fiicanyahay maadada xisaabta, waxa uuse ku liitaa taariikhda, waxaan sameyneynaa inaan koorsooyin dheeri ah ugu dirno oo uu ku baranayo xisaabta, tan taariikhda ahne aan isku dayno inuu yara wanaajiyo ilaa heer baasitaan. Arrintan waxa ay keeneysaa in ardaygaas uu berrito ku soo baxo ama aan loogu geli karin xisaabta, berritane uu ku takhasusayo, haddiise aan xoogga saari laheyn taariikhda waxaa imaan laheyd in heerkii uu xisaabta ka gaari lahaa hoos udhac ku yimaado, taariikhdane uu wax ku soo kordhin waayo. Maaddada aad ku fiicantahay waa tii ku soo saari laheyd ama lagaaga dambeyn lahaa ee waqti dheeri ah geli, tan aad ku liidatane inaad heer macquul ah gaarsiisid isku day, waqti kalese yaaney kaa lumin.

La Soco Qeybta 3aad

Yaa sareeya IQ Hillary Clinton iyo Donald Trump?

Bogga choice or life  ayaa qoraal uu ka sameeyay madaxweynayaashi mareykanka soo maray iyo heerarkooda IQ, waxa uu raaciyay kuwa u ordaya madaxtinimada mareykanka ee kala matalaya labada xisbi ee dimoqraadiga (Hillary Clinton) iyo jamhuuriga (Donald Trump).

Hillary Clinton:

IQ: 140

waxa ay culuumta siyaasadda kaga baxday Wellesley College. Dabadeedne waxa ay gashay Yale Law School.

Donald Trump: IQ: 120-130

Iyadoo Trump uusan bannaanka soo dhigin IQ giisa, haddane waxaa la ogyahay inuu darajada bajalaarka ka qaatay jaamacadda Pennsylvania isagoo bartay cilmiga dhaqaalaha iyo culuumta aadanaha.

Trump weligiis ma sheegin qoraalladiisi ku saabsanaa darajadi dugsiga sare iyo tii jaamacadda, taasoo micnaheedu yahay inuu ka liito heerka doqonimadiisa halka aan fileyno.

Furayaasha Sirta Barbaarinta

Qeybta 1aad:

Qormadan waxaan ku jeexjeexi doonaa haddii eebbe laga helo habka loo horumarin karo nidaamka waxbarashada dugsiyada ee dalkeena oo burbursanaa muddo rubac qarni ah, dhaxalka aan ka helnane waxaan horay ugu soo faaqidnay qormadi hore ee Halista Humaagan.

Si loo hagaajiyo nidaamka waxbarasho ee dugsiyada asaasiga ah ilaa sare  waxaa lagamamaarmaan ah in la sameeyo manhaj waxbarasho oo inagu aan leenahay ama ugu yaraan dib loo soo celiyo kii aan laheyn 25 sano ka hor, waxaan taa ula jeedaa manhaahijta waxbarashada waa inay noqdaan mid inaga naga yimid oo aaney aheyn mid dhoof lagu keenay sida kuwa maanta, oo iskuul ama dallad kastaba  sida ay doonto wax usoo qalqalloociso, waxaaba kaaga sii daran waxa ardayda loo dhigayo maanta intooda badan wax cilmi ah oo ay ka baranayaan ma jirto, waayo jacburnimadiisa waxaa usii dheer maaddooyinka loo dhigayo qaarkood buugga laga dhigayo haddaad aragtid khaladaadka ku jira iyo faa’iido darridiisa madaxa ayaa kula xanuunaya, qaarna dalal shisheeye ayay ka hadlayaane dalkeena maba la iska wareysto. Waxaan beryahan aad u dareemayay in heerka aqooneed ee ardayda dugsiyada dhan kastaba ay aad uga liitaan kuwi ka horeeyay 10 sano, nidaam darrida dugsiyada, tayada manaahijta iyo macalimiinta oo liidatane ay tahay sababaha ugu waaweyn ee meeshaas ina dhigay.

Mar haddii aan dooneyno inaan dib usoo saxno khaladki dhacay waxaa qasab noqonayo soo celinta manhajki waxbarashada ee dalku lahaa, haddii la doono luqado kala duwan halagu tarjamo. Manaahijtii dalku lahaa burburka ka hor marki dib loo soo celiyo waxaa lagu sameyn karaan casriyeyn si uu ula jaanqaado isbedellada dunida ku yimid rubac qarnigaas, waxaana meeshaas nooga soo baxayo manhaj awood badan oo jiilkeena soo korayo ka dhigaya kuwa la tartami kara asaagood.

Tallaabada taa barbar soconeyso waxa ay noqoneysaa tababaridda macalimiinta dugsiyada heerarkooda kala duwan, iyadoo la barayo hababka barenimada, la dhaqanka da’da kala duwan ee ardayda iyo xallinta khilaafaadka. Si taa u noqoto mid mira dhasho waxaa jira qodob khatar ah oo aan waayihi hore xoogga la saari jirin, inagane ilaa maanta aanan qiime siinin waana: bareyaasha dugsiyada hoose (fasallada 1-6aad). Macalimiinta dugsiyada hoose dhigaya waa inay ka darajo sareeyaan macalimiinta dhigeysa dugsiyada dhexe iyo sare, tusaale ahaan: macalinka dhigaya dugsi hoose waa inuu ugu yaraan heystaa shahaaddada masterka, isla markaana qaadanayo mushaar ka sareeya kuwa dhexe ama sare. Sababta aan sidaa u leeyahay waxa ay tahay,  waxa uu soo barbaarinayaa jiil dhan oo haddii laga soo khaldo dhismaha hoose aaney saxmi karin weligeed (quraanki alif ka halaaba albaqra kuma saxmo), waxaa kale oo loo baahanyahay in macalinka darajadaas wataa uu heysto shahaaddo tababar ku saabsan qaabka loola dhaqmo  (psychology of under 12 years) ama loo barbaariyo carruurta ka yar 12 sano jir. Dalalka dunida qaar kamid ah way leeyihiin nidaamkan oo kale, weliba qaarkooda (sida Jabbaan) waxaa usii dheer sanadaha hore ee dugsiyada hoose ardayga waxa uu baranayo ma jirto wax la yiraahdo dhicitaan, taas oo micnaheedu yahay waxaa la barayaa qiyam ee weli xisaabtan ma gaarin.

Inkastoo ay adagtahay inaan marqura tallaabadaas ku tallaabsano haddane ood sida ay u kala sareyso ayaa loo kala qaadaa, maalinba tallaabadan awooddeeda leenahay ayaan qaadeynaa, tan manhajka iyo tababarka macalimiinta waan sameyn karnaa haddii daacadi jirto, tallaabooyinka kale ee dadyowga horumaray ay qaadayaan laftirkeeda inta dhaqankeena iyo diinteena ku habboon ayaan sii horumarin karnaa. 

La Soco Qeybta 2aad

Halista Humaagan

Qeybta 3aad:
Soomaalidu waxa ay dhahdaa: xaajo aan loo feydin sida daba riyaad ma fayoobaato, waxaan uga gol-leeyahay qormadan inaan is garano  oo meesha nalaga heysto aan ogaanno, si ay u fududaato raadinta xalka ku habboon, sidaa awgeed su’aasha xigta ayaa noqoneysa: maxaa xal ah?

Haddii aan dhanka waxbarashada ka bilowno waxaa lagama maarmaan ah in la soo nooleeyo nidaamyadi dawladeed ee dalku lahaa, si loo xakameeyo fowdada waxbarasho ee dalka ka jirta, iskuullada iyo jaamacadahane lagu qasbo inay nidaamka raacaan, heerka tayadoodane kor uqaadaan, qoladi khilaaftane laga kansalo rukhsadda shaqada. Ardayda dhameynaya waxbarashada heerarkeeda kala duwanne laga qaado imtixaan mideysan ama loo sameeyo koorsooyin xoojin ah oo heerarka uu soo dhaafay.

Qormo gaar ah oo ka hadleyso ama si qoto dheer u taabaneyso qaabka loo tayeen karo iskuullada ayaan soo bandhigi doonaa dhawaan inshaa allaah.

Dhanka caafimaadka waxaa lagama maarmaan ah in wasaaradda caafimaadka ay shaqadeeda gudato iyadoo la kala saareysa goobaha u qalma fulinta adeeg caafimaad iyo kuwa aanan u qalmin, sidoo kale dhakhaatiirta shaqeysane loo kala hufayo si taa la mid ah, kuwa cusub ee jaamacadaha ka soo qalin jebinaya ama dalka bannaankiisa ka imaanayane laga qaado imtixaan dhakhtarnimo oo ay isbitaallada ku marayaan oo sanad qaadanaya, waxeyna maraya maaddooyin ka waa weyn; sida qalliinka, cudurrada guud, dumarka iyo carruurta, qofki ka soo gudba  sanadkaas ay wasaaraddu siiso shahaaddo caddeyneyso inuu dhakhtar sax ah yahay, isla markaana uu xubin ka noqon karo ururka dhakhaatiirta Soomaaliyeed. Waxaase culeys ka jiraa dalkeenu weli malahan Public Hospitals sax ah oo nidaamkaas lagu fulin karo, tiiyoo ay kuu sii dheertahay hey’adihi dowliga ahaa oo ay ugu horeyso wasaaradda caafimaadka magac mooyee waxqabad ma jiro, weliba ku darsoo qaarkood xafiis malahan oo wasiirka boorsadiisa ayaa xafiis u ah!.

Gunti iyo gunaanadki qormadan waxaan ugu baaqayaa bulshada inta dareensan halistan aan muuqan inay ka dhiidhiyaan dhibkan lagu hayo bulshadeena, madaxdane ay u guntadaan fulinta sharciga, si loo xakameeyo halistan nagu habsatay.

                                                                                                                                 Dhammaad...

Halista Humaagan

Qeybta 2aad:

Waxaan la yaabay oo isoo maray anigoo wax ka dhigaya mid ka mid ah jaamacadaha Muqdisho arday fadhiya ama dhiganaya kulliyadda caafimaadka misne ay dhibayso waxqorista, waxa aan weydiiyay: halkeed kaga timid jaamacadda? Miyaadan iskuul soo dhigan? Waxa uu iigu jawaabay: hal sano ayaa jaamacadda waxa ay isiisay waxbarasho iskuul oo kooban. Waxaan weydiiyay: sanadkaa ka hor weligaa iskuul ma dhigatay? Waxa uu igu yiri: maya, waxyar oo biribaati aan dhigtay mooyee. Waxaan weydiiyay: oo maxaa ku fariisiyay kulliyadda caafimaadka? Waxa uu iigu jawaabay: jaamacadda ayaa igu tiri kulliyaddaad rabto dooro, anigane inaan dhakhtar noqdo ayaan rabaa. Alla xanuun badanaa?!

Waxaa magaalada ku soo batay jaamacadaha sheeganaya inay bixiyaan heerka labaad ee masterka iyagoo magacyadooda ku lifaaqa magacyada jaamacado shisheeye oo waxa ay yihiin aanan la garaneyn, qaar ka mid ah magacyadaas oo aan baarnay waxaa noosoo baxday inay yihiin jamacdo aanan waxba ka jirin, ama aan tayo laheyn oo dalalkooda looga oggoleyn bixinta wax ka sareeya darajada koowaad. Jaamacadaha magaalada kuwa sheekadaan wada waxa ay u badanyihiin kuwo xataa aanan u qalmin heerka koowaad ee waxbarashada jaamacadeed.

Waxyaabaha aan la amakaagay intaa kuma ekee waxaan goobjog u ahaa in badan oo jaamacadaha Muqdisho ka mid ah, kulliyadahooda caafimaadka inay been usheegaan ardaydooda weliba nurse ka dhammeeya, iyagoo ku dhaho inay dhakhtarnimo u qaadanayaan ugana bilaabayaan semester dhexe sida kan sideedaad ama todobaad. Waxaana sidaa darajada dhakhtarnimo maanta ku qaadanaya boqolaal qaarkood maanta ku shaqeeya, qaarna ay usoo carfeyso, waxaana dalka ku soo socda halis daboolan oo aan dad badan umuuqan.

Dhanka caafimaadka waxaadba moodaa inay ka sii darantahay, waxaa magaalada dhan laga sameystay goobo caafimaad oo magacyo kala duwan wata oo ay ka holwgalaan burcad caafimaad boobay magaca dhakhaatiirta, iyagoo bulshadeena ku baabi’iya dawooyin  halis badan geysta ama sababa dhimasho. Qaar ka mid ah meelahaas waxaa ka howlgala dad sheeganaya dhakhaatiir oo nidaamki aan ka soo hadalnay wax ku soo bartay, iyo kuwo aanan weligood iskuul xataa aanan soo marin ama farsamayaqaano ah, sida makaanik, dukaanle iwm. Qaarne waxaa ka howlgala shisheeye u badan maafiyo aan caafimaad xariir la laheyn ama dalalkooda rukhsada dhakhtarnimo lagaga xayuubiyay khaladaad caafimaad oo ay galeen, waxaana shisheeyahaas ugu badan ruushan iyo wadamadi la isku oran jiray midowgi suufiyeet, waxaa kaloo ku jira masaari fara badan, siiriyaan, Kenyan iyo yugandhiis. 

Dhibaatada ka jirta caafimaadka waxaa qeyb weyn ka qaadanaya ganacsatada dawooyinka keena, kuwaas oo dalka keena dawooyin dhacay, kuwo been abuur ah, iyo waxyaabo kale, waxaa taas sii dheer dalka gudahiisa ayay waxyaabaha qaar ku farsameeyaan iyagoo ka dhigaya in dal hebel laga keenay. Waxaa hubanti ah in waxyeelada ay dhaliyeen dawooyinkaas aaney yareen, islamarkaana aanan ku soo koobi karin hal qormo iwm.

La soco Qeybta 3aad

Halista Humaagan

Qeybta 1aad:

Dawlad la’aanti dalkeena soo martay dhaxalkeeda waxaa ugu weynaa nidaam darri baahsan oo saameysay qeyb kasta oo nolosha bulshadeena ah, waxaanse rabaa inaan maanta qormadeyda ku jeexjeexo saameynta ay ku reebtay caafimaadka iyo waxbarashada.

Kaddib burburkii dawladnimo waxaa jiray dad isku xilqaamay  dib u unkida adeegyada lagama maarmaanka u ah bulshada, gaar ahaan waxbarashada iyo caafimaadka. Inkastoo bilowgi dib u soo celinta adeegyadaas ay aheyd kuwo xooggan kana nidaam roon sida maanta ay yihiin, haddana 15ki sano ee u dambeeyay waxaa soo ifbaxay kumanaan goobo waxbarasho ama caafimaad oo magac mooyee nidaam waxbarasho ama caafimaad aanan sal ku laheyn, intooda badan ne waxaa horboodaya dad dhalinyaro u badan oo aan xariir la laheyn sheegashooda ama adeegyada ay qabanayaan, taasne waxaa ka dhashay inay waddanka usoo baxaan kumanaan wata magac aqoonyahan misne aanan heerkooda aqooneed gaarsiisneyn halka ay sheeganayaan.

Waxaa soo ifbaxay dugsiyo wata magacyo fara badan oo sheega in waxbarashada dugsiyada ay ku soo koobayaan sanad iwm, halki asal ahaan ay ka aheyd 12 sano, misne ay dhiganyaan carruur yaryar oo qaarkood aanan ka weyneyn 12 sano jir!, wacyi la’aanta jirta ee bulshada awgeed waxa ay adeegyadaas isku bedeleen ganacsi, iyadoo waxa la eegayo oo qura ay noqotay lacagta laga qaadayo qofka adeegga loo qabanayo. Kuma eka wareerka iskuulada soo gaabiyay sanadaha waxbarashada ee xataa kuwa ay u qorantahay inay nidaamka 12 ka sano ah yihiin waxa ay beryahan sameeyeen inay laba laba sano isku xiraan, sida: 2-3, 4-5, 6-7, 8-9, oo min sanad ah, iyadoon la eegeyn da’da ardayga nidaamkaas la marinayo. Waxaan maalin dhaweyd tagay mid ka mid ah iskuulada magaalada muqdisho, halkaas waxaan ku arkay gabadh yar oo 9 sano jir ah oo dhiganeyso galaaska 4-5, waxaan weydiiyay maamulaha dugsiga: carruurtan da’dooda way yartahaye maad marisaan nidaamka saxda ah? Waxa uu igu yiri: iskuulka nidaamkaas waan ka joojinay oo laba laba sano ayaan ka dhignay. Waxaan ku celiyay: oo gabadhani iyadoo 11 sano jir ah ayey dugsi sare galeysaaye! Waxa uu iigu jawaabay: waxba ma dhibeyso, waa caadi!.   Sidoo kale waxaa sidaas la mid ah jaamacadaha oo intooda badan macaash doon ah, dadka wax dhigaya ama maamulayana qaarkood aaney u diyaarsaneyn barenimo ama hagidda xarumo waxbarasho oo heerkaas ah.

La soco Qeybta 2aad...