Sirta Nolosha 2: Fahamka xanaaqa

Qeybta 6aad:

Haddaba xalka xanaaqa dhanka talooyinka diiniga ah waxaan u kala qaadeynaa laba qeyb oo waaweyn:-

i. Manhajka nabiga NNKH ee ka hortagga xanaaqa:-

La dagaalanka dhicidda Carada ee nabiga NNKH nabaray waxa ay ka koobantahay 7 tiir:

1.      Amar toos ah:         ( لا تغضب  )  oo ah ha caroon     

·         Saxaabiga la yiraahdo abu-dardaa' (rc) waxa uu yiri: waxaan dhahay rasuulki ilaahow itusi camal jannada igelinayo, waxa uu igu yiri: [ha caroon jannaad leedahaye] waxaa weriyay Bukhaari 6116

·         Tirmidi sheekha la yiraahdo waxa uu soo saaray xadiiska dusha ku qoran, ruwaayadiisa waxa ay aheyd: nin baa nabiga NNKH u yimid markaasuu ku yiri: ilaahey rasuulkiisow wax ibar hana igu badin si aan u qabto, waxa uu ku yiri: [ha caroon], wuu ku soo celceliyay ninki, nabigana waxa uu ku dhahayay [ha caroon]

2.      Xasuusin raali ahaanshada iyo jaceylka allaah:

Cabdillaahi ibnu cumar (rc) waxaa laga weriyay inuu yiri: rasuulka ilaah NNKH waxa uu yiri: [ma jirto wax la liqo oo ka ajir weyn caro uu qofka uqariyo alle dartiis] waxaa weriyay ibnu maajah iyo axmed, bukhaarina waxa uu ku weriyay kitaabkiisa al-adab

3.      Jecleysiin jannada:

Saxaabiga mucaad ibnu anas aljahni (rc) waxaa laga weriyay in nabiga NNKH uu yiri: [qofki qariyo caro isagoo awoodo inuu fuliyo allaah ayaa uyeera maalinta qiyaamaha khalqiga dhan hortiisa waxa uuna dooradsiiyaa xuural-ceynta kaddibna waxa uu u guuriyaa inti uu doono] (musnad axmed 1566, sunan abii daawuud 4147, tirmidi 2417, ibnu maajah 4176)

4.      Jecleysiin geesinimada:

·         Anas bin maalik (rc) waxaa laga weriyay inuu yiri: nabiga NNKH ayaa soo maray dad lagdamaya, markaasuu yiri: (waa maxay?), waxay yiraahdeen: hebel qof lama lagdamo illaa wuu ka adkaadaa, waxa uu yiri nabiga NNKH:[ma idin tusaa qof ka adag? Qof  qof la hadlay oo caradiisa qariyay wuu adkaaday, sheydaankiisa wuu ka adkaaday, sheydaanka saaxiibkiisna ka adkaaday] waxaa weriyay albazzaz, ibnu xajarna waxa uu ku sheegay sanad fiican, fatxulbaari 10/519

·         Abuu hureyra waxaa laga weriyay in nabiga NNKH uu yiri: [qofka adag ma ahan kan lagdanta badan, ee kan adag waa qofka naftiisa celiya markuu caroodo] waxaa weriyay Bukhaari 6114, iyo Axmed 2/236

Sidaa awgeed waxa uu nabiga NNKH nagu booriyay in nafta aan ka adkaano, awoodda runta ah ee qofkana ay ku jirto hadba sida uu u qariyo Carada iyo adkeysiga uu uleeyahay inuu caradiisa baabi'iyo.

5.      Cabsi gelin Carada ilaah:

·         Saxaabiga abuu mascuud albadri (rc) waxa uu yiri: waxaan garaacayay addoon aan lahaa, markaas ayaan gadaasheyda ka maqlay cod dhahaya (ogow abaa mascuudow), caro darteed codka ma fahmin, waxa uu yiri (saxaabiga) marki uu igu soo dhawaaday waaba rasuulki ilaah NNKH oo dhahaya: [ogow abaa mascuudow, ogow abaa mascuudow], waxa uu yiri (saxaabiga) ushi (karbaashki) aan ku garaacayay ayaan gacanta ka baxshay. Ruwaayad kale ayaa sheegeysa: gacanteyda ayuu karbaashki ka dhacay heybadda nabiga daraaddeed, waxa uu igu yiri: [ogow abaa mascuudow in ilaah kaaga awood badanyahay in ka badan sida aad uga awood badantahay wiilkan], waxa uu yiri abuu mascuud: waxaan ku dhahay; ilaahey rasuulkiisow addoon dambe ma garaacayo isaga dabadii weligey. Ruwaayad kale ayaa sheegeysa: waxaan ku dhahay rasuulki ilaahow alle dartii ayaan u xureeyay, markaasuu nabigu NNKH yiri: [haddii aadan sidaa sameyn laheyn naar ayaa ku gubi laheyd ama ku taaban laheyd] waxaa weriyay muslim.

·         Waxaa mamnuuc ah in garsooraha maxkamadda fadhiyaa wax xukmiyo isagoo careysan. C/raxmaan bin abii bakrah waxa uu yiri: aabahey (waa saxaabigi weynaa ee Abii Bakrah) ayaa uqoray warqad Cubeydillaah bin Abii Bakrah oo qaali ka ahaa Sajistaan: laba qof ha xukmin adigoo careysan, waxaan rasuulka ilaah NNKH ka maqlay:[ qofi yuunan u gar qaadin laba qof isagoo careysan] waxaa weriyay muslim

 6.      Ku dayashada tusaalaheena:

Waxaan halkan kaga hadli doonaa inshaa allaah qaar ka mid ah tilmaamihi iyo dhaqanki nabiga NNKH ay ku arkeen asaxaabta, waxaana ka mid ah:

Anas bin maalik waxaa laga weriyay inuu yiri: waxaan la socday rasuulka NNKH isagoo xiran go' najraani ah oo adag, dabadeedna waxaa la kulmay nin reer baadiye ah, ninki waxa uu ku soo jiiday nabiga NNKH go'iisa si daran, kaddib waxaan eegay qoorta nabiga NNKH waxaan arkay calaamadihi go'a uu ku reebay, dabadeed ayaa ninkii yiri: muxammedow ilaahey maalkiisa agtaada yaal wax iga sii, nabiga NNKH wuu eegay markaasuu qoslay, dabadeedne in wax la siiyo ayuu faray. Waxaa isku raacay bukhaari iyo muslim (fatxulbaari 10/375)

7.      Qofka sooman oo laga reebay inuu caroodo:

Abuu hureyra waxaa laga weriyay in rasuulka NNKH uu yiri: [qofkiin maalinta uu soomanyahay yuunan laqwin, qeylin, haddii qof caayo ama la dagaalamo ha yiraahdo waan soomanahay] waxaa isku raacay bukhaari iyo muslim.

Haddaba waxaan jecleystay inaan in yar ka hadlo mucjisada uu xambaarsanyahay xadiiskan, iyo sida Cilmiga sayniska uu maanta uga hadlayo qofka sooman inuu Carada iska dhowro.

Cilmiga sayniska waxa uu maanta waxbadan ka hadlayaa arrimo uu nabigeenu NNKH noo sheegay 1400 sano ka hor.

Qofka sooman gelinka dambe ee maalinta waxa uu aad ugu nugulyahay waxyaabaha keena Carada, xilligaas oo jirka sokorta ku yaraato, sayniska waxa uu soo ogaaday in haddii caro ku timaado qofka sooman ay kordheyso soo saaridda hormuunka adrenaline ee dhiigga soo raacaya xaddi ka badan 20 ilaa 30 jibbaar heerka caadiga ah, waqtiga ay carada qofka mareyso heer sare, arrintan haddii ay dhacdo gelinka hore xilliga cuntada la shiidayo lana nuugayo nafaqada waxaa isku dhex yaacaya habka dheefshiidka iyo nuugistiisa, waxaa sii dheer isku dhexyaaca guud ee habdhiska kala duwan ee jirka, taa waxaa ugu wacan hormuunka adrenaline waxa uu u howlgalaa inuu dabciyo murqaha sulubka ah (smooth muscles) ee habdhiska dheefshiidka, waxa uuna yareeyaa isu uruurka iyo dhaqaaqa xameetiga[[1]], wuxuuna ciriiriyaa xididada dhiigga ee jirka dhinacyadiisa ku yaala isla markaana waasiciya kuwa wadnaha ee loo yaqaan coronary arteries. Haddii dagaalka ama caradu dhacdo bartamaha maalinta ama gelinka dambe kaddib xilliga uu dhammaado nuugidda dheefta ama nafaqada waxaa furfurmaya wixi ka haray keydka glycogen ka ee beerka ku jira, sidoo kale waxaa furfurmaya borotiinka jirka oo noqonaya amino acids, iyo inay gubato fatty acids. Tani oo dhan waxa uu udhacayaa si sare loogu qaado heerka glucose ka ee dhiigga, dabadeedne uu gubto si uu jirka usiiyo tamarta ku fuilan ee uu ku wajihi lahaa dagaalka, sidaa awgeed waxaa si aan kala sooc laheyn loo isticmaalayaa tamarta jirka, qaar ka mid ah glucose ka waxa ay raacayaan kaadida haddii uu ka bato xaddiga dabiiciga ah. Intaa dabadeed jirku waxa uu weynayaa tamar aad muhiim u ah si macno darro ah, jirkuna waxa uu ku qasbanaanayaa inuu tamar ahaan u adeegsado fatty acids ka oo marka ay gubato uu ka dhalanayo waxa loo yaqaan ketone bodies oo waxyeello ugeysta dhiigga.

Sidoo kale adrenaline ka xad dhaafka ah waxa uu dhiigga ku sameynayaa:

a.       In xaddi fara badan oo biyo ah uu jirka kaga baxo kaadida badan

b.      Waxa uu keeni karaa wadnaha oo qofka laga qabto ama dhimasho kedis ah (mowtul faja) dadka qaar jir ahaan u nugul; taa oo ay sababto dhiigga cadaadiskiisa oo kor ukaca (dhiig kar) iyo sare ukaca baahida uu wadnaha uqabo oksajiinka xawaarahiisa sareeya awgiis.

c.       Dadka dhiig karka qaba iyo kuwa xididada dhiigga ay xirtay xeyr waxaa ku dhaci kara dhiigga maskaxda ku furma.

d.      Waxaa sare ukacaya sameysanka kolistaroolka oo ka dhasha dufanka loo yaqaan low density lipoproteins (LDL)

Haddaba waxaan ka fahmeynaa talooyinka nabigeena Muxammed NNKH inay yihiin kuwa ilaah nagu badbaadinayo kuna saleysan cilmi uu ilaah ogyahay waxa inoo dan ah.

Nabigeena  Muxammed NNKH waxa uu na baray barnaamij dhammeystiran oo aan ku maareyno Carada, ka sokow 7di qaacido ee aan horay usheegnay ee ka hor dhicidda Carada waxaa jira Nidaam kale oo lagu daweynayo haddii ay dhacdo.

La soco qeybta 7aad

---

[ [1]] xameetiga waxaa ku jira dareere ka yimaada beerka oo midab cagaaran leh, waxaana dareerahaas la soo daayaa marka uu qofka cuno cunto, gaar ahaan tan dufanka leh, dabadeed dareerahaas waxa uu fududeeyaa in si fudud loo shiido dufanka.