Maxaad ka taqaanaa cudurka Ebola?

Ebola waxa uu ka mid yahay koox cudurro ah oo la isku yiraahdo viral hemorrhagic fevers, waa xanuunno aad u daran oo sida magacooda ka muuqato waa xanuun keena qandho iyo dhiigbax. Ebola waa dilaa ku dhaca aadanaha iyo noolayaasha kale sida daanyeerrada.

Ebola waxaa keena jeermiska feyruuska qolada Filoviridae la yiraahdo, waxa uuna kaga sii abtirsada nooca loo yaqaan Ebolavirus. Marka uu xanuunku dhaco waxa uu ku billowdaa calaamado kedis ku yimaada.

Marki ugu horreysay feyruuskan waxaa laga helay dalka manta loo yaqaan DRC (Jamhuuriyadda Dimoqraadiga Kongo) 1976 meel ku dhow webiga Ebola. Wixi markaa ka dambeeyane dhowr jeer ayuu saf mar ahaan u dillaacay.

Jeermiska Ebolavirus waxaa ilaa haatan la yaqaanaa shan nooc oo afar ka mid ahi dhalin karto cudur aadanaha ku dhaca, waxa ayna kala yihiin: Ebola virus (Zaire ebolavirus); Sudan virus (Sudan ebolavirus); Taï Forest virus (Taï Forest ebolavirus, oo horay loogu yaqaanay Côte d’Ivoire ebolavirus); iyo Bundibugyo virus (Bundibugyo ebolavirus). Nooca shanaad oo aan aadanaha cudur ku keenin waxaa lagu magacaabaa Reston virus (Reston ebolavirus) waxa uuna ku dhacaa xayawaannada aan aadanaha aheyn.

Noolaha dugga u ah asal ahaan ebolavirus lama garanayo ilaa haatan. Balse caddeymo la hayo iyo dabeecadda feyruusyada la midka ah awgood ayaa cilmibaarayaashu waxa ay rumeysanyihiin in feyruuskani ka mid yahay kuwa loo yaqaan zoonotic (xayawaannada kayimmada), iyadoo fiidmeerta (kibilli) ay tahay halka ugu badan ee hoyga u ah feyruuska. Afar ka mid ah shanta nooc ee ebolavirus waxa ay ku dhacaan xayawaanno laga helo afrika.

Nooca kale Reston virus waxaa lagu arkay daanyeerro loo dhoofiyay mareykanka iyo taliyaaniga lagana keenay dalka filibiines. Shaqaale dhowr ah oo ka shaqeynayay goobaha lagu hayay daanyeerradaas ee filibiines iyo mareykanka ayaa jirkooda laga helay feyruuska balse ma aaney jirranin.

Safmarkan iminka dillaacay waxa uu saameyn weyn ku yeeshay seddex dal oo galbeedka afrika ku yaal oo kala ah: Leybeeriya, Geni iyo Siiraalyoon, iyadoo iminka uu ku faafayo dalal kale oo deris la ah sida Neyjeeriya

Calaamadaha ebolavirus:

1.      Qandho

2.      Madax xanuun

3.      Murqo iyo kalagoysyo xanuun

4.      Tabar darri

5.      Shuban

6.      Matag

7.      Calool xanuun

8.      Rabitaanka cuntada oo yaraata

9.      Dhiigbax aan caadi aheyn

Calaamadahan waxa ay soo bixi karaan xilli kasta laga billaabo maalinta 2aad ilaa maalinta 21aad marka qofka jirkiisa uu galo ebolavirus, waxayse ubadantahay maalinta 8aad ilaa 10aad.

Calaamado kale: dadka qaar waxaa laga yaabaa in lagu arko calaamado dheeri ah sida: ciir jirka ka soo baxo, indhaha oo casaada, hingo ama hiqlo, qufac, feera xanuun, naqaska oo ku xirma, laqmada oo culeys ku yimaado

Habka isugudbinta ebolavirus:

Waxaa la isugu gudbin karaa in jirkaada ay soo gaaraan dareerayaasha ama dheecaannada ka imaanaya jirka qofka qaba xanuunkan sida; dhiiggiisa iyo dareere kasta oo jirkiisa ka soo baxa, ama wax ay gaareen dareerayaashaas sida irbadaha iwm.

Sidaa awgeed ebola virus waxaa la isugu gubinkaraa: galmada, dhiddka, dhareerka, dheecaannada ama dareerayaashajirka ka yimaada oo dhan, shaqaalaha caafimaadka waxa ay halis ugu jiraan cudurkan haddii aaney qaadanin qalabka difaaca loogu talagalay (personal protective equipment), si gaar ah kuwa ka shaqeynaya sheybaarrada ee ku dhexjira dhiigagga, dheecaannada iyo haraaga jirka aadanaha ee ay baaritaannada ku hayaan kana timid dadka qaba xanuunkan.

Ebola kuma gudbo hawada (sida hargabka), biyaha iyo cunnada, sidoo kale qofka ma gudbinayo ilaa calaamadaha cudurka lagu arko.

Habka loo maareeyo dadka uu ku dhaco cudurkan:

Ilaa hadda ma jirto dawo lagu daweeyo ebolavirus ama tallaal lagaga hortagi karo oo la aqoonsanyahay, waxaase jira dawooyin cusub oo aan aadanaha lagu tijaabin islamarkaana aan rukhsad ka helin ururka caafimaadka adduunka kuwaasoo iminka lagu tijaabinayo dhowr qof oo cudurkan lagu arkay oo ay ka mid yihiin dhakhaatiir. Balse si loo xakameeyo faafitaanka cudurkan waxa ugu muhiimsan waa in la karaantiilo qof kasta oo laga helo calaamadaha cudurkan.

Maxaa looga baahanyahay isbitaallada haddii ay arkaan qof ay ka shakiyaan?

Si loo xakameeyo faafitaanka cudurkan dilaaga ah, shaqaalaha caafimaadka waxaa looga baahanyahay inay muujiyaan feejignaan dheeri ah haddii ay arkaan qof lagaga shakisanyahay ebolavirus:

1.      Qof qaba qandho heer kulkeedu ka sareeyo 38.6 degrees Celsius ama 101.5 degrees Fahrenheit, iyo calaamadaha kale ee kor ku xusnaa. Iyo

2.      In qofkani la kulmay halista cudurka wax dhalin kara 3 di usbuuc ee ugu dambeysay, sida:

a.       Inuu xiriir la sameeyay dhiig ama dareere ka yimid jirka qof qabay cudurkan ama lagaga shakisnaa,

b.      Inuu deggenaa ama u safray goob uu ka dillaacay cudurkan

c.       Inuu xanaanneeyo fiidmeerta, daanyeerta iyo xayawaanno kale oo hooy u noqon kara jeermiska ebolavirus oo laga keenay goobaha uu cudurkan ku faafayo.

Haddii shaqaalaha caafimaadka arkaan bukaan qaba ama lagaga shakiyay ebolavirus waxaa looga baahanyahay inay raacaan talooyinka soo socda:

1.      Bukaanka karaantiil: bukaanka waxaa la gelinayaa qol keligiis ah oo leh suuli ugaara oo aney cidi la isticmaaleyn, albaabkiisana wuu xirnaanayaa.

2.      Xirashada qalabka difaaca: shaqaalaha caafimaadka ee bukaankaas siinaya adeegga caafimaad waa inuu xirtaa: gloves, dharka qoyaanka iska celiya ama aanu ka gudbi Karin, muraayadaha indhaha difaaca ama koofida wadata muraayadda wejiga daboosha, iyo mask. Qalab difaac oo dheeri ah  (gloves laba jibbaar ah, kabaha oo lagu xirto dabool hal mar la isticmaalo iyo lugaha oo la qariyo) ayaa loo baahan karaa duruufo gooniya, sida marka ay dhulka amadegaanka ka jiraan matag badan, saxaro, dhiig badan iwm.

3.      Booqashada ka jooji: bukaanka qolkiisa waxaa laga xayirayaa booqashada ama in loo galo, marka laga reebo dadka uu aadka ugu baahanyahay, iyadoo la marinayo wixi taxaddar uu ubaahanyahay, sidoo kale buug ayaa lagu qorayaa qof kasta oo galay qolka bukaanka, waxaana la barayaa calaamadaha lagu arko, si mar walbo looga feejignaado inuu cudurka faafo.

4.      Ilaalinta nadaafadda: xakameynta cudurkan waxaa qeyb weyn ka qaadan kara xoojinta ilaalinta nadaafadda iyo taxaddarka qalabka iyo magaadda laga shakisanyahay inay gaareen wasakhda, sida; dhiig, dhidid, matag, saxaro, kaadi, iyo dareere kasta oo bukaanka ka yimaada ama lagaga shakin karo inuu gaaray iyadoo la raacayo xeerka nadaafadda isbitaallada.

Waxaa diyaariyay: Dr. C/qaadir Insi, MD

U gaar ah ragga!

Astaamaha ugu muhiimsan ee aad ku garan kartid gabadha ku jecel

Qormadan oo uu qoray bogga arrimaha caafimaadka ka faallooda ee [Every Day Health Information] lagu magacaabo ayaa si hoose uga hadleysa astaamo raggu ku fahmi karaan gabdhaha ay lasheekeysanayaan inay jecelyihiin ama ay aad u daneynayaan iyo in kale.

Qormadan oo ku timid baaris ay sameeyeen khubaro cilmi nafsiga ku xeeldheer waxa ay cinwaan uga dhigeen: “haku kadsoomin gabadh aanan laheyn astaamahan’’waxayna ku billaabaneysaa sidan:

1.      Ballaadhashada barta madow ee isha: waa calaamadda ugu muhiimsan marka ay gabadha ku jecel ku eegeyso in barta madow ee isheeda ballaadhato iyadoon dareemin, waxaana taa u sababa murqo yaryar oo isha ku yaal isbedel ku imaanaya, dabadeedne barta madow ay ballaadhaneyso, waxayna dhalineysaa calaamaddan kuu muujineysa in gabadhani ay jeceshahay inanka ay la joogto, waana calaamad xooggan. Gabadha ku jecel waxaad kaloo ku arki kartaa iyadoo muddo ku eegeyso haddii aad soo eegto inay si degdeg ah isha kaaga wareejiso, taasoo aysan ku xirneyn rabitaankeeda balse uu sabab u yahay nooc ka mid ah dareenwadka oo loo yaqaan sympathetic nerves oo ay aragtida qofka ay jeceshahay saameyn ku yeesha, dabadeednedhaliya qulqulka hormuun la yiraahdo adrenaline kaasoo ah waxa keenaya isbedellada isha ku imaanaya. Dareenwadkan waxaa aad u kiciya isbedel kasta oo ku yimaada nafsadda qofka, sida; caadifadda, cabsida, carada iwm.

2.      Dhageyso codkeeda: codkeeda haddii uu inyar ka hooseeyo kii lagu yaqaanay waa calaamad kale

3.      Ka eeg dhoolacaddeys: markaad u sheekeyneyso waxa ay sameyneysaa dhoolacaddeys khafiif ah oo ay isku dayeyso inay qariso yaxyax awgii, xataa haddii aadan ka hadleyn wax qosol keeni kara.

4.      Dhaqdhaqaaqa jirkeeda: si aan ku talagal aheyn ayuu jirkeeda fasiraad uga bixinayaa dareenkeeda, tusaale ahaan; haddii ay hortaada soojoogsato iyadoojirkeeda isku duubneyn waxa ay muujineysaa kalsoonida, dhiirranaanta iyo hanka ay kuu qabto, balse haddii ay ku soo hor istaagto iyadoo gacmaheeda isku duubanyihiin waxa ay ku tuseysaa inay welwelsantahay ama ay ka xishooneyso in ay kula hadasho.

Eeg bushimaheeda haddii aad ka aragtid inuu ku jirojareys aad ufudud ogaw inay ku jeceshahay, haddiise aad ku aragtid iyadoo isku dayeysa inay gacanta ku taabato bushimaha ama qaniineyso gabadhaasi aad bay kuu xiiseyneysaa.

Ugu dambeyn xasuusnow calaamadahan ma qarin karto gabadha oo waa wax aan ku xirneyn xakameynteeda, sidaa awgeed si feejignaan leh ulasoco calaamadahan oo ha lumin fursad, waxa ayna qormadan ku soo gabagabeeyeen inuusan ninku ku kadsoomin gabadhi aanan laheyn astaamahan waayo kuma jecla.

Waa yaab!

Waxaa isusoo duway: Dr Abdulkadir Insi, MD